Dr Władysław T.  Kulesza

Monteskiusz opatrznie zrozumiany

Pierwsza rocznica wejścia w życie Konstytucji RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. stała się okazją do sformułowania kolejnych ocen nowej ustawy zasadniczej oraz uwag dotyczących jej realizacji. Podczas okolicznościowej konferencji 17 października 1998 r. w Pałacu Namiestnikowskim wystąpił Prezydent RP. W swym przemówieniu pozytywnie ocenił rozwiązania Konstytucji i wezwał do dalszej pracy w dziele jej realizacji. Z rozważań Prezydenta można było wyraźnie wydobyć myśl, iż zmiany w tekście Konstytucji - w szczególności poprzez jej szybką nowelizację – nie są potrzebne. Wszelkie problemy, które wystąpią przy wykonywaniu poszczególnych postanowień Konstytucji winny być rozwiązywane z pomocą znawców prawa konstytucyjnego w sferze praktyki konstytucyjnej. Podobne stanowisko zajęli ci z uczestników konferencji, którzy rezygnując z rozważań o charakterze historycznym skupili się w swych wystąpieniach na problemach wymagających szczególnej uwagi ze strony przedstawicieli świata nauki prawa konstytucyjnego oraz praktyki.

W tym samym dniu na zaproszenie Instytutu Spraw Publicznych odbyła się konferencja poświęcona nowej Konstytucji. Większość jej uczestników - w prezentowanych referatach i w swych wystąpieniach - nie była równie optymistyczna jak osoby biorące udział w pierwszej (i wcześniejszej) konferencji. Sygnalizowano liczne problemy o różnej randze związane z wejściem w życie nowej Konstytucji, z których znaczna część będzie wymagała w nadchodzącym czasie zasadniczych rozstrzygnięć czy ponownych przemyśleń co do stworzonych regulacji. 

Uważna lektura wielu publikacji poświęconych nowej Konstytucji, które pojawiły się na łamach pism prawniczych, poczynając od kwartalników naukowych, a kończąc na codziennej prasie, pozwala na dostrzeżenie, że problemów związanych z wykonywaniem postanowień nowej Konstytucji jest już bardzo dużo. Do kwestii, które sygnalizowano jeszcze podczas prac Komisji Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego doszły nowe. Wiele z nich wymaga szybkich rozstrzygnięć, nierzadko, zdaniem uczestników wciąż toczącej się debaty, poprzez nowelizację wybranych postanowień nowej ustawy zasadniczej. Wgląd w postanowienia Konstytucji RP pozwala na odnalezienie szeregu regulacji, które spotkały się z krytyką oraz wydobycie na pierwszy plan tych kwestii, których rozwiązanie bądź nierozwiązanie w odpowiednim czasie może wywrzeć zasadniczy i często negatywny wpływ na funkcjonowanie państwa w przyszłości. 

Analiza naczelnych zasad ustrojowych Rzeczypospolitej Polskiej, zawartych w pierwszym rozdziale Konstytucji („Rzeczpospolita”) pozwala na dostrzeżenie dwóch zasadniczych wad nowej Konstytucji, jakimi są: 1) niezrealizowanie w poszczególnych rozwiązaniach Konstytucji naczelnej zasady zawartej w artykule 10 przy zakładającej równowagę między trzema wyodrębnionymi i podzielonymi władzami. Władza ustawodawcza, a ściślej jeden z jej organów – Sejm uzyskała przewagę w stosunku do władzy wykonawczej i sądowej.  Już w tym miejscu należy wskazać na jeden z największych błędów twórców nowej Konstytucji w dziele kształtowania stosunków między władzą ustawodawczą a wykonawczą; całkowite pozbawienie władzy wykonawczej - poza stanami nadzwyczajnymi - prawa do wydawania aktów normatywnych o randze równej ustawie. 2) określenie samorządu terytorialnego (w art. 15-tym ust. 1 oraz 16-tym ust. 2) jako władzy publicznej a nie jako ogniwa (elementu) władzy wykonawczej. Wszak zasada zawarta w art. 10-tym wywodzi się z rozważań Karola Monteskiusza, czego dowodem usytuowanie regulacji dotyczących samorządu terytorialnego (Rozdział VII) za regulacjami dotyczącymi rządu i administracji rządowej (Rozdział VI), a nie z koncepcji podziału władzy Benjamina Constanta, gdyż ta wymagałaby uznania już w art. 10-tym samorządu terytorialnego za kolejną i odrębną od pozostałych władzę. 

Do tych dwóch zasadniczych wad należy dodać dwa defekty aksjologicznej natury. Primo rozstrzygnięciu w art. 1-szym Konstytucji, iż Rzeczpospolita Polska jest wspólnym dobrem wszystkich obywateli (co jest wyraźnym odwołaniem się do idei solidaryzmu społecznego) towarzyszy zasadnicza asymetria między wysuniętymi na pierwszy plan uprawnieniami obywateli (definiowanymi zgodnie z założeniami ideologii liberalnej, zakładającej prymat interesu jednostkowego nad interesem ogólnym) a ich obowiązkami zredukowanymi do najniezbędniejszego minimum, czego dowodem brak w Konstytucji regulacji odpowiadającej pierwszej części Artykułu 94ego Konstytucji Marcowej. Secundo uznanie w art. 2 Konstytucji, iż Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawa „urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej” przy równoczesnym braku jakichkolwiek bezpośrednich wskazań co do istoty i natury owej sprawiedliwości. Ta bowiem może być pojmowana w najróżniejszy sposób, poczynając od pryncypiów marksizmu i leninizmu („grab zagrabione”, w ujęciu Lenina w 1917 roku) a kończąc na wskazaniach katolickiej nauki społecznej zawartych w konstytucji II soboru watykańskiego „Gaudium et Spes”. W wymiarze jurydycznym przyjęte rozwiązanie oznacza oddanie wielkiej władzy w ręce Trybunału Konstytucyjnego, gdyż to ten organ w ostatecznym rozrachunku będzie rozstrzygał w majestacie prawa o treści tej zasady, gdy ta stanie się przedmiotem kontrowersji. 

Podstawowy problem związany z regulacjami zawartymi w drugim rozdziale Konstytucji („Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela”) wynika z zagubienia przez jej twórców w czwartej części tego rozdziału (o wolnościach i prawach ekonomicznych, socjalnych i kulturalnych) praw ekonomicznych z prawem do ochrony kapitału na czele. Widać to bardzo wyraźnie na tle odpowiednich regulacji zawartych w prawie międzynarodowym publicznym (zarówno o proweniencji uniwersalnej, jak i europejskiej), do którego regulacji tak często sięgali twórcy Konstytucji podczas pracy nad tym właśnie rozdziałem. Podobny charakter ma rozstrzygnięcie polegające na zagwarantowaniu pracownikom prawa do strajku (w art. 59 ust. 3) przy równoczesnym pominięciu prawa pracodawców do lokautu. W tym też kontekście należy dostrzec sformułowanie art. 64, mówiące nie o ochronie własności prywatnej, a o ochronie własności in genere, jak można domniemywać z własnością ogólnonarodową oraz spółdzielczą i kółek rolniczych na czele. 

Wśród brakujących regulacji należy wskazać także brak artykułu ustanawiającego zasadę pewności podatkowej. Można ją było, w już ukształtowanej postaci, zaczerpnąć z bogatego orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego i nadać jej postać prawa obywatela. Niestety, nie skorzystano z tej możliwości, za to wprowadzono do tekstu ustawy zasadniczej, zresztą w imię najszlachetniejszych intencji, regulację tworzącą nowy organ konstytucjny – Rzecznika Praw Dziecka (art. 72 ust. 4), tak jakby istniejący Rzecznik Praw Obywatelskich nie mógł objąć tej materii swoją kompetencją. 

Na osobny komentarz zasługuje brak precyzji niektórych regulacji, co w przypadku rozdziału poświęconego tak ważkim materiom nie powinno mieć miejsca. W przypadku zakazu ekstradycji polskiego obywatela (art. 55) powstaje pytanie, czy ekstradycja będzie także niedopuszczalna, gdy obywatel polski dopuści się zbrodni ludobójstwa, a w przypadku korzystania z prawa do petycji (art. 63) warto wyjaśnić, czy jest to uprawnienie przyznane tylko jednostce, czy także grupie obywateli. Przysłowiowe rekordy braku precyzji bije kluczowy w tym rozdziale artykuł 79 o skardze konstytucyjnej. Jego ujęcie obrosło już tak licznymi krytycznymi komentarzami, że ustosunkowanie się do zawartych w nich spostrzeżeń wymagałoby odrębnych rozważań. Warto tu podkreślić, wbrew potocznym wyobrażeniom, że polska formuła skargi konstytucyjnej jest w swej podstawie bardzo wąska. (To w momencie implantacji tej nowej instytucji do naszego prawa być może nie jest rozwiązaniem błędnym). Skarga konstytucyjna może dotyczyć tylko aktów normatywnych a nie rozstrzygnięć indywidualnych. Ale nawet to wąskie ujęcie podstawy skargi nie uchroni Trybunału Konstytucyjnego od ewentualnego konfliktu z innymi organami państwa, na przykład wtedy, gdy Trybunał rozpatrując skargę dojdzie do wniosku, że zaskarżony akt nie jest niezgodny z Konstytucją a tylko został źle zinterpretowany przez organ wydający na jego podstawie decyzję, która stała się powodem skargi. Warto tu wskazać, iż utrata przez Trybunał Konstytucyjny w nowej Konstytucji prawa do dokonywania wykładni legalnej – ogólnej w znacznym stopniu może osłabić ochronę praw obywateli, którą ma im gwarantować skarga konstytucyjna. 

Trzeci rozdział konstytucji pt. „Źródła prawa” jest novum w dziejach naszego konstytucjonalizmu. Po raz pierwszy te zagadnienia ujęto w przepisach ustawy zasadniczej opierając się na dwóch naczelnych zasadach. Źródłem prawa w Polsce są normy prawa stanowionego oraz katalog źródeł prawa ma charakter zamknięty. Wychodząc z tych dwóch zasad, twórcy Konstytucji wyraźnie określili katalog aktów normatywnych, które są wyłącznie źródłami prawa powszechnie obowiązującego oraz wskazali, które z organów państwa są upoważnione do ich wydawania. Przyjęcie pierwszej zasady ma dodatkowe, dwojakie konsekwencje. Pierwszą – w postaci odrzucenia idei prawa natury, co także wynika z ustępu pierwszego artykułu ósmego zawartego w rozdziale pierwszym Konstytucji. (Ta idea jednak powraca w artykule trzydziestym – kluczowym dla regulacji zawartych w drugim rozdziale Konstytucji, w którym mówi się o „przyrodzonej i niezbywalnej godności człowieka” jako źródle wolności i praw człowieka i obywatela). Drugą polegającą na pominięciu wśród źródeł prawa zwyczajowego oraz prawa precedensowego. Te jak dotąd były uznawane za źródła prawa, czego dowodem zasada dyskontynuacji w polskim prawie konstytucyjnym, stosowana nadal po wejściu w życie nowej Konstytucji, czy respektowanie w obrębie polskiego prawa orzeczeń Sądu Najwyższego mających walor precedensów. 

Katalog źródeł prawa powszechnie obowiązującego ustalony w art. 87 omawianego rozdziału jest niepełny, czego dowodem fakt, iż nie wymienia on kilku źródeł prawa wzmiankowanych w nowej Konstytucji! Trzeba tu wskazać na rozporządzenia Prezydenta RP z mocą ustawy, które – o czym trzeba tu jeszcze raz przypomnieć – mogą być wydawane tylko po wprowadzeniu stanu wojennego (art. 234 ust. 2), układy zbiorowe w prawie pracy (art. 59 ust. 2) czy wreszcie uwzględniając specyfiki tych aktów, regulaminy Sejmu i Senatu (art. 112 i 124). 

Zasadnicze zmiany zostały wprowadzone w przypadku rozporządzeń. Radykalnie ograniczono ilość organów uprawnionych do ich wydawania, czego dowodem jedno z najbardziej niefortunnych rozstrzygnięć nowej Konstytucji w postaci pozbawienia Prezesa Narodowego Banku Polskiego prawa do wydawania rozporządzeń. Na tym tle także wyraźnie widać inne novum w postaci utraty przez organy centralne państwa (poza incydentalną wzmianką w art. 188 pkt 3 Konstytucji całkowicie pominięte w jej tekście) prawa do wydawania aktów o charakterze powszechnie obowiązującym. Konstytucja rygorystycznie określiła przesłanki do wydawania rozporządzeń (art. 92 ust. 1), co widać bardzo wyraźnie na tle mniej rygorystycznych unormowań dotyczących prawa miejscowego (art. 94), ale sama nazwa rozporządzenia została użyta do dwóch odrębnych rodzajów aktów normatywnych, do rozporządzeń jako aktów wykonawczych (art. 92) oraz do rozporządzeń, a właściwe proklamacji, w których Prezydent RP wprowadza stan wojenny lub wyjątkowy (art. 231).

Z postanowień rozdziału wynika, że system źródeł prawa wewnętrznie obowiązującego nie został zamknięty. Rada Ministrów uzyskała możliwość wydawania uchwał nie tylko na podstawie ustawy (art. 93 ust. 1 i 2), co mając na uwadze doświadczenia z minionej epoki może nie najlepiej rokować ochronie praw obywateli w ich zetknięciu z administracją rządową. Równie niefrasobliwie potraktowano zagadnienie prawa miejscowego, nie określając w Konstytucji jego form (poza incydentalną uwagą w art. 184) i odsyłając uregulowanie tej kwestii do ustaw zwykłych. Równocześnie z Konstytucji wyraźnie wynika, że akty prawa miejscowego, wszak uznane za element prawa powszechnego, nie podlegają kognicji Trybunału Konstytucyjnego. 

Na odrębną uwagę zasługuje regulacja zawarta w art. 91 omawianego rozdziału, z której wynika, że ratyfikowana umowa międzynarodowa za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli tej ustawy nie da się pogodzić z umową (art. 91 ust. 2). Jest to rozwiązanie paradoksalne i chyba nie do końca przemyślane. Paradoksalne, gdyż umowa wchodzi do porządku prawnego z mocy ustawy ratyfikacyjnej i tym samym zyskuje moc wyższą niż sama ustawa. Nie do końca przemyślane, gdyż twórcom Konstytucji zabrakło tu roztropności francuskich konstytucjonalistów, którzy w odpowiednim artykule konstytucji V Republiki wprowadzili podobną zasadę precyzując iż ma ono obowiązywać „pod warunkiem wzajemności”. Inny problem wynika z rozwiązania przyjętego w ust. 1 art. 91, który mówi o możliwości bezpośredniego stosowania ratyfikowanej umowy międzynarodowej. Ogłoszenie takiej umowy w Dzienniku Ustaw uniemożliwi wydanie później jakiegokolwiek aktu wykonawczego, który może okazać się niezbędny w przyszłości do realizacji tej umowy, gdyż takie akty mogą być wydane tylko na podstawie odpowiedniej ustawy. 

Wśród regulacji zawartych w omawianym rozdziale znalazł się artykuł 90, określający podstawy prawne i rygory proceduralne w przypadku ewentualnego przystąpienia Polski do Unii Europejskiej. Zastrzeżenia o charakterze prawnym budzi ujęcie pierwszego ustępu tego artykułu, chociaż jest ono zgodne z rozwiązaniami spotykanymi w konstytucjach tych państw europejskich, które już weszły do Unii. W tym ustępie brakuje wyraźnego zastrzeżenia, iż przekazanie „niektórych uprawnień” na rzecz organizacji międzynarodowej lub organu międzynarodowego przez państwo polskie nie może zmieniać demokratycznych zasad ustrojowych w Rzeczypospolitej Polskiej oraz naruszać wolności i praw obywateli, a w szczególności zmieniać naczelnej zasady ustrojowej państwa, które z mocy art. 3 Konstytucji ma mieć charakter unitarny. Równocześnie na podstawie sformułowania omawianego ustępu nie można ustalić granic dla tak ujętego przekazywania kompetencji organów władzy państwowej „w niektórych sprawach” w trakcie dokonywania ewentualnych, kolejnych cesji. 

Z tytułu Rozdziału IV „Sejm i Senat” jak i ze sformułowania zawartego w art. 95 ust. 1 wynika, że obie izby sprawują władzę ustawodawczą. Z lektury kolejnych artykułów tego rozdziału wynika, iż zgodnie z polską tradycją konstytucyjną podział kompetencji między Sejmem a Senatem jest związany z wyraźnym uprzywilejowaniem Sejmu. Jednak to uprzywilejowanie idzie za daleko. Stąd podstawowy postulat korekty art. 121 precyzującego w ust. 1, iż ustawę uchwaloną przez Sejm przekazuje się do Senatu: projekt ustawy uchwalony przez Sejm przekazuje się do Senatu. Projekt dopiero staje się ustawą, gdy Sejm rozstrzygnie co do poprawek wniesionych do projektu ustawy przez Senat. Podobnej korekty wymaga ust. 2 art. 95: Sejm i Senat sprawują kontrolę nad działalnością Rady Ministrów w zakresie określonym przepisami Konstytucji i ustaw. Taka zmiana polegająca na wskazaniu w tym ustępie także Senatu pozwoli następnie na odpowiednią korektę artykułu 111 tak aby również Senat mógł powoływać komisje śledcze - samodzielnie bądź wspólnie z Sejmem. Likwidacja tego nadmiernego „uprzywilejowania” Sejmu wobec Senatu winna stać się jednym z kluczowych trendów debaty nad Konstytucją RP w przyszłości. 

Kolejne artykuły określają liczebność obu izb: Sejmu – 460 posłów (art. 96) oraz Senatu – 100 senatorów (art. 97). Nie tylko głosy opinii publicznej czy postulaty przedstawicieli nauki, ale przede wszystkim analizy o charakterze statystyczno – porównawczym uprawniają do postawienia tezy, iż parlamentarzystów, a w szczególności posłów, jest za dużo. Już przed wojną polscy znawcy prawa konstytucyjnego wskazywali optimum w postaci 350, ewentualnie 360 posłów. W przypadku Senatu reforma ustroju państwa stwarza oczywistą okazję dla korekty w składzie tej izby in minus (np. do 75 bądź 80 senatorów), jednak przedłożenie podobnych propozycji wymagałoby odrębnych studiów i analiz. Sprawą nie wymagającą takich studiów jest konieczność demokratyzacji ordynacji wyborczej do Senatu przez uzupełnienie konstytucyjnego katalogu zasad senackiej ordynacji wyborczej (art. 97 ust. 2) o zasadę równości.

W przypadku podjęcia szerzej zakrojonych prac nad reformą ordynacji wyborczej - do czego stwarza okazję reforma ustroju terytorialnego państwa – należy rozważyć myśl o likwidacji przywilejów wyborczych dla mniejszości narodowych. Te przywileje są najbardziej jaskrawym przykładem naruszania zasad równości i proporcjonalności aktu wyborczego. Te zmiany można by skojarzyć z wprowadzeniem znanej przed wojną naszemu prawu konstytucyjnemu od 1935 roku instytucji senatora nominowanego przez głowę państwa. Przy zastosowaniu tej instytucji mniejszości narodowe nie mogące obecnie uzyskać mandatu dla swoich reprezentantów w demokratycznych wyborach (np. ze względu na rozproszenie w kraju) uzyskiwałyby możliwość uczestniczenia w pracy parlamentu bez potrzeby naruszania w tym celu demokratyzmu ordynacji wyborczej. 

Z regulacji zawartych w art. 98 wynika, że nowa Konstytucja zlikwidowała przerwę między kadencjami izby. Kolejne dowody, że tak się stało, znajdujemy w art. 109, ustalającym iż obie izby obradują na posiedzeniach, a więc bez sesji, czyli w permanencji. Te dwa rozwiązania wymagają zasadniczej korekty w postaci przywrócenia sesji jako podstawowej formy pracy legislatywy, a także przerwy międzykadencyjnej. Praca obu izb stanie się bardziej uporządkowana i bardziej efektywna. Parlamentarzyści zaczną szanować swój czas pracy, a diety posłów i senatorów (art. 106) staną się naprawdę dietami, a nie stałymi i coraz szybciej rosnącymi pensjami, w coraz większym stopniu obciążającymi budżet państwa, które nie ma żadnych środków prawnych, aby przeciwdziałać temu zjawisku. 

Unormowanie porządku prac parlamentu pozwoliłoby także na rozważenie dyskusyjnych kwestii dotyczących immunitetu parlamentarzystów, w szczególności jego zakresu (tu kwestia regulacji art. 7 ustawy o wykonywaniu mandatu posła i senatora, która rozszerzyła ów zakres) oraz procedury uchylania immunitetu (tu zagadnienie udziału w tym procesie Prokuratora Generalnego, będącego ministrem i reprezentującego jakąś opcję polityczną w łonie izby – art. 10 ww. ustawy). Mając na uwadze ochronę praw osób trzecich można zadać pytanie, czy obecna regulacja w tej kwestii w przypadku ochrony parlamentarzystów (art. 105 ust. 1 in fine) nie idzie za daleko, uzależniając ewentualną odpowiedzialność parlamentarzystów za naruszenie praw tych osób od zgody izby na uchylenie immunitetu. 

Wgląd w postanowienia określające stadia procedury ustawodawczej (art. 118-122) skłania do rozważenia idei, aby w tym zasadniczym starciu pomiędzy legislatywą a egzekutywą, jakim jest głosowanie nad odrzuceniem weta głowy państwa rozstrzygał nie Sejm, a Zgromadzenie Narodowe in corpore. Podobne rozwiązanie powinno być rozważone w przypadku, gdy chodzi o decydowanie w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej o stanie wojny i o zawarciu pokoju (art. 116 ust. 1). W przypadku utrzymania w Konstytucji w przyszłości trybu pilnego (art. 123) warto rozważyć myśl o „bardziej sprawiedliwym” rozłożeniu wynikających z niego rygorów. Przyspieszenie toku prac legislacyjnych, których punkt ciężkości spoczywa obecnie w Sejmie, osiąga się poprzez narzucenie odpowiednich rygorów czasowych na Senat i Prezydenta RP przy zupełnym pominięciu w Konstytucji odpowiednich rygorów dotyczących Sejmu.

Odrębnego komentarza wymagają kompetencje głowy państwa w procesie ustawodawczym. Prezydent może podpisać ustawę bądź przekazać do Trybunału Konstytucyjnego albo zawetować (art. 122 ust. 3 i 5). Sejm może odrzucić weto Prezydenta większością 3/5 głosów, co oznacza wyraźną zmianę na tle rozwiązań Małej Konstytucji. Ta przewidywała, że do odrzucenia weta głowy państwa jest potrzebna większość 2/3 głosów (art. 18 ust. 3 i 4 Małej Konstytucji). Jednak ważniejsza jest druga zmiana: pod rządami Małej Konstytucji Prezydent mógł ustawę zawetować oraz przekazać do Trybunału Konstytucyjnego. Obecnie decyzja o przekazaniu ustawy do Trybunału Konstytucyjnego oznacza wyrzeczenie się przez głowę państwa możliwości zawetowania ustawy, a zawetowanie ustawy oznacza wyrzeczenie się przez Prezydenta RP możliwości przekazania ustawy do Trybunału Konstytucyjnego. U podstaw tego rozwiązania leży przyjęcie kuriozalnego założenia, że ustawy uchwalane przez parlament będą wadliwe pod względem legislacyjnym i nienaganne pod względem politycznym albo doskonałe pod względem legislacyjnym i naganne pod względem politycznym. Czyżby naprawdę tertium non datur? 

Analiza wszystkich stadiów postępowania ustawodawczego na gruncie Konstytucji, a następnie ich realizacji w praktyce, pozwala na dostrzeżenie zasadniczego braku jakim jest nieobecność u boku obu izb parlamentu fachowego organu kolegialnego przygotowującego w ramach swych konstytucyjnych uprawnień projekty ustaw zgodnie z wolą i sugestiami parlamentarzystów pragnących skorzystać z inicjatywy ustawodawczej oraz opiniującego z urzędu dla obu izb wszelkie projekty ustaw przychodzące z zewnątrz do Sejmu i Senatu. Rząd posiada własne i bardzo rozbudowane instrumentarium legislacyjne (przede wszystkim Rada Legislacyjna). Podobne instrumentarium – być może pod tradycyjną nazwą Rady Stanu – powinien mieć parlament przy spełnianiu swej konstytucyjnej i najważniejszej powinności, jaką jest tworzenie prawa. Konstytucyjna ranga tego organu stanowiłaby podbudowę dla jego fachowości i niezależności, zmuszając parlamentarzystów do liczenia się z sugestiami i opiniami tego ciała. Jego status przy przyjęciu takich rozwiązań byłby znacznie wyższy, niż obecnie funkcjonujących służb legislacyjnych Kancelarii Sejmu i Kancelarii Senatu. Te mimo swej fachowości i profesjonalizmu niekiedy nie znajdują zrozumienia wśród tej części parlamentarzystów, którzy uważają, iż z chwilą wyboru zostali również obdarzeni odpowiednią wiedzą co do legislacji. 

Ostatnim zagadnieniem unormowanym w Rozdziale IV jest referendum. Zasadniczej zmiany wymagają regulacje art. 125 ust. 2 określające podmioty uprawnione do zarządzenia referendum. Zgodnie z zasadą zawartą w art. 10 zamiast Sejmu organem uprawnionym do przeprowadzenia referendum powinno być Zgromadzenie Narodowe, zaś zamiast Prezydenta zmuszonego do ubiegania się o zgodę dla swego zamierzenia w Senacie tylko Prezydent uwolniony od kurateli Senatu i podejmujący samodzielnie taką decyzję. Na osobną uwagę zasługuje propozycja, aby udział obywateli w referendum był obowiązkowy, co pozwoliłoby na czytelne i precyzyjne uregulowanie warunków określających, kiedy wynik referendum jest ważny. Obecne unormowania (art. 125 ust. 3) opierają się na dwóch zasadach: nieobecni nie mają racji oraz o większości ma decydować mniejszość. Trudno to uznać za pryncypia właściwe dla instytucji demokracji bezpośredniej, jaką ma być referendum ogólnokrajowe. 

Pierwszy artykuł rozdziału V (Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej) określa zadania, które Prezydent ma wykonywać przy pomocy przyznanych mu uprawnień (art. 126 ust. 1 i 2). Ostatni ustęp ww. artykułu precyzuje, iż głowa państwa wykonuje swoje zadania „w zakresie i na zasadach określonych w Konstytucji i w ustawach” (art. 126 ust. 3). Podobnych unormowań nie umieszczono ani przy artykule określającym zadania obu izb, ani przy artykule precyzującym zadania rządu. Stąd propozycja bądź usunięcia ustępu trzeciego z omawianego artykułu, bądź dopisania identycznych ustępów do artykułów 95 i 146 Konstytucji (i ewentualnie do tych wszystkich artykułów, które mówią o zadaniach innych organów konstytucyjnych). 

Gdy Prezydent Rzeczypospolitej nie może przejściowo sprawować swego urzędu, to organem stwierdzającym istnienie przeszkody w sprawowaniu urzędu przez Prezydenta, w sytuacji gdy nie jest on w stanie zawiadomić Marszałka Sejmu o zaistniałej sytuacji jest Trybunał Konstytucyjny (art. 131 ust. 1). Warto tu rozważyć myśl o powierzeniu tej kompetencji nie Trybunałowi Konstytucyjnemu a Sądowi Najwyższemu. 

Kompetencje Prezydenta RP w sferze polityki zagranicznej (art. 133) warto poddać zasadniczej korekcie. Z ust. 1 ww. Artykułu powinno się wyodrębnić punkt 1 („Prezydent ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe…”) i uczynić z niego odrębny ustęp tego artykułu zaczynający się od słów: Prezydent na wniosek Rady Ministrów ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe. 

Kompetencje Prezydenta RP wobec Sił Zbrojnych reguluje kolejny artykuł (art. 134). Z jego sześciu ustępów cztery zawierają odesłania do ustaw. Warto tu ostrzec przed pokusą uszczuplenia uprawnień głowy państwa w tej sferze przy pomocy ustaw zwykłych, a także zauważyć, że brak w tym artykule wskazania organu, za którego pośrednictwem Prezydent sprawuje swe zwierzchnictwo nad armią w okresie stanu nadzwyczajnego. Taki organ, na wzór funkcjonującego w II Rzeczypospolitej Komitetu Obrony Rzeczypospolitej powinien być wyraźnie określony. 

Tradycyjne uprawnienia głowy państwa przyznane Prezydentowi RP w Konstytucji (art. 147-139) mają charakter uprawnień osobistych wolnych od kontrasygnaty. W przypadku art. 137 o przyznawaniu obywatelstwa jest to chyba niezbyt właściwe rozwiązanie. Wniosek odpowiedniego ministra w tej kwestii oraz kontrasygnata bardziej by przystawały do zasad demoktarycznego państwa prawa. 

Instytucja Rady Gabinetowej wprowadzona do Konstytucji w art. 141 posiada dwie zasadnicze wady. Brak odpowiedniego ustępu precyzującego, kto określa procedury związane z jej działalnością oraz brak wyrażający się w ustaleniu, że Radzie Gabinetowej nie przysługują kompetencje Rady Ministrów (art. 141 ust. 2), co sprawia, że Rada staje się w takim samym stopniu organem wyłącznie deliberującym, co zbędnym. 

Wśród aktów normatywnych wydawanych przez Prezydenta RP (art. 141 ust. 1) na pierwszym miejscu powinny się znaleźć akty normatywne o randze równej ustawie, wydawane na wniosek Rady Ministrów, akty zarówno o charakterze nagłym, jak i plenipotencyjnym (przygotowywane na podstawie zawczasu uzyskanych pełnomocnictw) wedle wzoru zaczerpniętego z artykułu piątego Noweli Sierpniowej z 1926 roku.

Wśród aktów urzędowych Prezydenta RP (art. 144 ust. 1) szczególne miejsce zajmują akty nie wymagające dla swej ważności kontrasygnaty Prezesa Rady Ministrów (art. 144 ust. 2 i 3). Ich długa trzydziestopunktowa lista winna być skrócona, przede wszystkim przez usunięcie z niej aktów stricte formalnych, żeby nie rzec "automatycznych" (jak na przykład te opisane w punkcie 1 i 2 ustępu 3 omawianego artykułu). Nowa redakcja tej listy winna na pierwszy plan wysunąć te uprawnienia, które są kluczowe dla wykonywania przez głowę państwa zasad powierzonych jej w art. 126. W dwóch przypadkach lista winna być uzupełniona o ustalenia, iż powołanie przedstawiciela Prezydenta w Krajowej Radzie Sądownictwa (art. 187 ust. 1 punkt 1) nie wymaga kontrasygnaty oraz rozstrzygnięcie, że w przypadku zawiadamiana przez Prezydenta RP, iż nie jest w stanie przejściowo sprawować swego urzędu (art. 131 ust. 1), kontrasygnata także nie jest potrzebna. 

Szósty rozdział Konstytucji (Rada Ministrów i administracja rządowa) składa się z dwóch zasadniczych części. W pierwszej zawarto regulacje dotyczące zadań i organizacji rządu oraz administracji rządowej, zaś w drugiej części ujęto całokształt stosunków między legislatywą a egzekutywą w procesie formowania i odwoływania rządu. Te ostatnie stosunki oparto na naczelnej zasadzie właściwej dla systemu rządów parlamentarnych – odpowiedzialności politycznej rządu i jego członków (art. 157) przed większością parlamentarną. Na tle tak skonstruowanego rozdziału zwraca uwagę całkowity brak unormowań odnoszących się do tej części administracji rządowej, którą tworzą struktury określane często mianem Prezes Rady Ministrów. Z ustalenia zawartego w rozdziale o samorządzie terytorialnym wynika, że Sejm na wniosek Prezesa Rady Ministrów może rozwiązać organ stanowiący samorządu terytorialnego, jeżeli ów organ "rażąco narusza Konstytucję lub ustawy" (art. 171 ust. 3). Ta regulacja – w znacznej mierze przypominająca odpowiednie postanowienia Konstytucji PRL dotyczące uprawnień Rady Państwa wobec Rad Narodowych – winna być zastąpiona zgodnie z treścią art. 10 nowej Konstytucji inną regulacją. Precyzującą, iż to Rada Ministrów wykonując swe konstytucyjne obowiązki rozwiązuje wyżej wymieniony organ samorządu terytorialnego, gdyż ten jest organem władzy wykonawczej, jak każdy organ samorządu terytorialnego w ramach Monteskiuszowskiej koncepcji podziału władzy, a nie organem jakiejś odrębnej, kolejnej władzy, jak to ma miejsce w koncepcji podziału władzy Benjamina Constanta. 

Nowa Konstytucja rozstrzyga (w art. 152 ust. 1), że administracja rządowa działa tylko na szczeblu wojewódzkim. To skrajne i błędne rozwiązanie. Administracja rządowa powinna kończyć się na szczeblu powiatu w osobie starosty. Administracja powiatu winna mieć charakter mieszany, rządowo – samorządowy, a nie czysto samorządowy jak dotąd w gminie. Co więcej, mając na uwadze wielkość nowych województw (wszak trzy najmniejsze województwa w imię zasad realizowanej reformy powinny ulec jak najszybszej likwidacji) należy rozważyć myśl o uczynieniu z wojewody nie przedstawiciela rządu, a przedstawiciela państwa mianowanego wedle przedwojennej formuły przez Prezydenta RP. 

Analiza regulacji zawartej w rozdziale VI Konstytucji na tle rozstrzygnięć rozdziału IV i rozdziału V pozwala na wyraźne dostrzeżenie dwóch zasadniczych wad rozwiązań przyjętych przez twórców Konstytucji. Pierwszej – już wskazanej na wstępie – w postaci braków uprawnienia organów władzy wykonawczej do wydawania aktów normatywnych o randze równej ustawie, zarówno w postaci tzw. rozporządzeń nagłych, jak i rozporządzeń wydawanych na podstawie wcześniej uzyskanych pełnomocnictw. Nawet przy założeniu permanencji obrad legislatywy (art. 109 ust. 1) rozwiązanie wykluczające takie uprawnienie władzy wykonawczej jest w najwyższym stopniu błędne, i to nie tylko w państwie stającym w obliczu zasadniczych przeobrażeń, zarówno tych wynikających z transformacji ustrojowej, jak i tych związanych z procesami integracyjnymi z Unią Europejską!

Drugą wadą omawianego rozdziału jest brak przepisu stanowiącego, iż Prezydent RP na wniosek Rady Ministrów może – jeżeli zechce pójść za przedłożonym mu wnioskiem – rozwiązać obie izby przed upływem ich konstytucyjnej kadencji (przy zastrzeżeniu, iż nie może tego czynić w ciągu ostatnich sześciu miesięcy swej kadencji oraz w czasie, gdy izby pracują nad projektem budżetu. To unormowanie (w swym podstawowym założeniu znane Noweli Sierpniowej – Art. 4) było fundamentalne dla systemu rządów parlamentarno – gabinetowych w jego orleańskiej a nie wiktoriańskiej postaci. To rozwiązanie nie zostało wykorzystane przez twórców nowej Konstytucji, którzy opowiedzieli się za regulacjami właściwymi dla systemu tzw. parlamentaryzmu zracjonalizowanego (co widać przede wszystkim w art. 154 i 156) uznając je za lepsze i bardziej efektywne. Jednak brak takiego uprawnienia głowy państwa w jego klasycznej postaci w efekcie godzi w zasadę równowagi zawartą w art. 10 i czyni z władzy wykonawczej (w konfrontacji z władzą ustawodawczą) władzę słabszą, co w rodzimych realiach nie jest ani potrzebne, ani właściwe.

W rozdziale poświęconym władzy wykonawczej powinno się znaleźć miejsce dla trzech obecnie nie istniejących organów konstytucyjnych: primo Prokuratorii Generalnej – przy zachowaniu jej przedwojennych, klasycznych kompetencji. (Próby ich powiększenia zgodnie z postulatami części działaczy obozu solidarnościowego, mimo zacności intencji wnioskodawców, należy uznać za zasadnicze nieporozumienie i zarazem niezrozumienie istoty tej cennej i potrzebnej, w warunkach gospodarki rynkowej w państwie, instytucji państwowej). Secundo Naczelnego Prokuratora RP, który to urząd winien być oddzielony od stanowiska ministra sprawiedliwości i usytuowany przy Radzie Ministrów. Naczelny Prokurator powoływany na określoną kadencję winien uczestniczyć w pracy rządu (bez prawa głosowania) oraz ponosić odpowiedzialność konstytucyjną za sprawowanie swego urzędu. Tertio Państwowej Komisji Wyborczej, której naczelnym zadaniem jest wykonywanie określonych postanowień Konstytucji i ustaw – ordynacji wyborczych pod najściślejszym nadzorem władzy sądowej.

Zrozumienie logiki tego ostatniego postulatu ułatwia przyjęcie założenia, że w realiach nowoczesnego, XX-wiecznego państwa mamy do czynienia z dwojakim pojmowaniem pojęcia władzy wykonawczej: klasycznym, w wąskim rozumieniu tego pojęcia, gdzie władzę wykonawczą tworzą Prezydent i Rząd oraz pojmowaniem współczesnym, w szerokim rozumieniu tego pojęcia, według którego organem władzy wykonawczej staje się każdy organ państwa, czerpiący umocowanie dla swej działalności bezpośrednio z mocy Konstytucji i działający w obrębie tak rozumianej władzy wykonawczej w ramach kompetencji wyznaczonych przez ustawę przy wyraźnym wskazaniu w Konstytucji, iż ów organ jest niezależny w swej działalności od rządu. W nowej Konstytucji RP możemy wskazać tytułem przykładu dwa organy odpowiadające wyżej wymienionym kryteriom: chociaż umieszczono je w innych rozdziałach Konstytucji, poza rozdziałami V-tym i VI-tym. Będą to Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji oraz Narodowy Bank Polski. 

Siódmy rozdział Konstytucji (Samorząd terytorialny) rozwija ustalenia zawarte w dwóch artykułach (art. 15 i 16) pierwszego rozdziału określając naczelne zasady organizacji samorządu terytorialnego i jego zadania oraz kompetencje organów samorządu. To co wynika z systematyki ustawy zasadniczej (rozdział o samorządzie następuje po rozdziałach o rządzie i administracji rządowej) powinno równie wyraźnie wynikać z poszczególnych artykułów tego rozdziału. Ponadto z artykułu 168 mówiącego o podatkach i opłatach lokalnych powinno również wyraźnie wynikać co pod rządami nowej Konstytucji jest podatkiem i opłatą lokalną i co należy rozumieć pod pojęciem opłat i podatków przypadających samorządowi terytorialnemu. Te właśnie podatki stanowiące podstawę dochodów własnych gmin nie powinny być narażane na ciągłe zmiany ustawami zwykłymi. Jest dowiedzioną prawdą, że każda decentralizacja administracji publicznej bez decentralizacji finansów publicznych prowadzi donikąd. Rezygnacja z konstytucjonalizacji tych materii w nowej ustawie zasadniczej nie najlepiej wróży nowej reformie ustroju terytorialnego państwa. 

Na tle tak oszczędnych unormowań dotyczących finansów samorządu terytorialnego zwracają uwagę uprawnienia zawarte w ostatnim artykule tego rozdziału. Te zgodnie z duchem epoki uprawniają jednostki samorządu terytorialnego do przystępowania „do międzynarodowych zrzeszeń społeczności lokalnych i regionalnych oraz współpracy ze społecznościami lokalnymi i regionalnymi innych państw” (art. 172 ust. 2). Z zasady akcesji do wyżej wymienionych zrzeszeń i będącej ich następstwem współpracy ma określić ustawa (art. 172 ust. 3). Jednak mając na uwadze rozstrzygnięcia zawarte w art. 91 ust. 2 i 3 warto rozważyć, czy ewentualna realizacja uprawnień określonych w art. 172 nie może stać się zagrożeniem dla zasady jednolitości państwa zawartej w art. 3 nowej Konstytucji. 

Ósmy rozdział Konstytucji (Sądy i trybunały) składa się z trzech zasadniczych części poprzedzonych wprowadzeniem. Jego dwa artykuły precyzują, iż Sądy i Trybunały są władzą odrębną i niezależną od innych władz (art. 173) oraz wydają wyroki w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej (art. 174). Pierwsza część rozdziału zawiera regulacje dotyczące ustroju sądów, statusu sędziego oraz Sądu Najwyższego, Naczelnego Sądu Administracyjnego i Krajowej Rady Sądownictwa, druga część określa konstytucyjny status Trybunału Konstytucyjnego, a trzecia, ostatnia część rozdziału - Trybunał Stanu. Tak przyjęty układ budzi zasadniczy sprzeciw dotyczący przede wszystkim usytuowania w nim Krajowej Rady Sądownictwa. Przepisy dotyczące tego organu, ze względu na jego rangę, winny być ujęte w odrębnej części rozdziału. Wśród przyjętych unormowań zwraca uwagę fakt, iż te same materie dotyczące Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego zostały ujęte w przypadku Sądu Najwyższego w jednym artykule, zaś w odniesieniu do Naczelnego Sądu Administracyjnego w dwóch odrębnych artykułach. 

Jeżeli zaakceptować podstawowe założenia regulacji stworzonych przez twórców Konstytucji – włącznie z najbardziej dyskusyjnym, nie przewidującym badania przez Trybunał Konstytucyjny zgodności prawa miejscowego z Konstytucją – to warto tu rozważyć następujące kwestie. 

Nieuwzględnienie w omawianym rozdziale postanowienia o tzw. autonomii budżetowej sądownictwa, co sprawia, że art. 173 staje się bardziej deklaratywny, niż merytoryczny w swej treści i tym samym, w obecnej sytuacji, petryfikuje faktyczny brak równowagi między niezależną i odrębną władzą sądową a pozostałymi władzami. 

Przyjęcie założenia, że to Sejm wybiera Trybunał Konstytucyjny (art. 194) powinno być zastąpione innym rozwiązaniem. Trybunał Konstytucyjny powinien być wybierany przez obie izby, łączące się w tym celu w Zgromadzenie Narodowe, jako element finalny całej procedury umożliwiającej opinii publicznej wgląd w przebieg tego procesu oraz poznanie zarówno proponowanych kandydatur, jak i ich wnioskodawców.

Powoływanie przez Sejm Trybunału Stanu (art. 199) jest zgodne z rodzimą tradycją, ale i tu chyba warto rozważyć myśl, aby o powoływaniu Trybunału Stanu rozstrzygało także całe Zgromadzenie Narodowe, czyli legislatywa in corpore. 

Mając na uwadze liczne kompetencje przyznane Trybunałowi Konstytucyjnemu (na czele z tą najpotężniejszą, wynikającą z niedoskonałości naszego systemu prawa) warto rozważyć myśl o utworzeniu nowego organu konstytucyjnego w postaci Trybunału Kompetencyjnego, któryby przejął od Trybunału Konstytucyjnego jego uprawnienie obecnie zawarte w art. 189. 

Jeżeli zaś odrzucić przyjęte przez twórców Konstytucji rozwiązania, to warto rozważyć myśl, aby najważniejszym organem władzy sądowej i jedynym obok Trybunału Stanu stał się Sąd Najwyższy. Można to osiągnąć przekształcając Trybunał Konstytucyjny w Izbę Konstytucyjną Sądu Najwyższego, a Naczelny Sąd Administracyjny łącząc z jedną z izb Sądu Najwyższego. To rozwiązanie miałoby liczne konsekwencje wyrażające się nie tylko w obniżce wydatków budżetowych. Warto tu wspomnieć o możliwości i zarazem konieczności jak najszybszego wprowadzenia ponownie do naszego porządku prawnego wykładni legalnej - ogólnej. Ta uległa likwidacji w nowej Konstytucji (art. 239 ust. 2 i 3) w okolicznościach nie przynoszących chluby tym wszystkim, którzy przyłożyli rękę do tego rozstrzygnięcia. 

Dziewiąty rozdział Konstytucji (Organy kontroli państwowej i ochrony prawa) określa status Najwyższej Izby Kontroli (art. 202), Rzecznika Praw Obywatelskich (art. 208) oraz Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji (art. 213). W przypadku dwóch pierwszych organów zabrakło w Konstytucji wyraźnego stwierdzenia, że winny one przede wszystkim służyć obu izbom, czyli władzy ustawodawczej. Konieczność dokonania odpowiednich korekt widać najwyraźniej w przypadku art. 204. Najwyższa Izba Kontroli winna przedkładać analizę wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej nie tylko Sejmowi (art. 204 ust. 1 punkt 1), ale także i Senatowi, gdyż ten także uczestniczy w tworzeniu budżetu. Podobnie w przypadku informacji o wynikach kontroli oraz wniosków i wystąpień Najwyższej Izby Kontroli (art. 204 ust. 1 punkt 3), te także winny być przedkładane Senatowi w celu podniesienia jego wiedzy niezbędnej w dziele tworzenia prawa, w którym to dziele Senat z mocy art. 121 ust. 2 aktywnie uczestniczy.

W przypadku trzeciego z organów wymienionych w tym rozdziale – Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji – należy, mając na uwadze jego dokonania, wnosić o jak najszybszą likwidację tego ciała. Kompetencje decyzyjne Krajowej Rady należy przekazać ministrowi łączności, zaś kompetencje związane z ochroną wolności słowa powierzyć sądom oraz Rzecznikowi Praw Obywatelskich. Te organy podejmą trud ich realizacji w sposób profesjonalny, rzetelny, czyli wolny od nacisków partyjnych i w konsekwencji wiarygodny dla opinii publicznej. 

Dziesiąty rozdział Konstytucji (Finanse publiczne) składa się z trzech zasadniczych, ale nie wyodrębnionych części. W pierwszej znajdują się regulacje dotyczące majątku państwowego, długu publicznego i deficytu budżetowego oraz podatków i Skarbu Państwa, w drugiej - najobszerniejszej części - unormowano procedurę budżetowo, zaś w trzeciej części rozdziału określono status Narodowego Banku Polskiego. Z licznych zarzutów formułowanych przez przedstawicieli prawa finansowego należy tu wskazać te najczęściej podnoszone: zarzut fragmentaryczności regulacji (wbrew nazwie finanse samorządu terytorialnego ujęto w innym rozdziale Konstytucji), zarzut braku precyzji unormowań (na przykład rozróżnienie pomiędzy państwowym długiem publicznym - art. 216 ust. 5, a długiem publicznym – art. 221), czy wreszcie zarzut, że najobszerniejszą częścią rozdziału stały się unormowania dotyczące procedury budżetowej, które równie dobrze mogłyby się znaleźć w innym rozdziale Konstytucji. 

Rozbudowane regulacje dotyczące procedury budżetowej nie mogą zastąpić braku podstawowych unormowań dotyczących mienia publicznego, unormowań kluczowych dla konstrukcji całego rozdziału oraz braku określenia właśnie w tej części Konstytucji podstawowych zasad systemu podatkowego. Szkoda, że stracono tu okazję, aby ważkie rozstrzygnięcia z orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego co do tej właśnie materii przenieść na teren prawa stanowionego. Inna stracona okazja to możliwość wprowadzenia do polskiego prawa konstytucyjnego pojęcia osoby prawa publicznego, co właśnie w tym miejscu mogło być zrealizowane.

Jeżeli pozostać na gruncie rozwiązań przyjętych przez twórców konstytucji co do procedury budżetowej, to jej ostatni etap – uprawnienie Prezydenta RP mogącego skrócić kadencję obu izb w przypadku nieuchwalenia budżetu w przewidzianym terminie (art. 225) – należy ocenić bardzo negatywnie. W przypadku zastosowania tego rozwiązania do jednego problemu (brak ustawy budżetowej) niejako automatycznie zostaje dołączony drugi problem (przedterminowe wybory) stanowiący kolejne zagrożenie dla funkcjonowania państwa już pozbawionego budżetu. Czy w tej sytuacji nie warto powrócić do rozwiązania stworzonego w Art. trzecim  Noweli Sierpniowej w 1926 roku. Wprowadzona wtedy procedura budżetowa przewidywała określone terminy dla wszystkich organów uczestniczących w tworzeniu budżetu, zastrzegając, iż organ, który w wymaganym terminie nie spełni swej konstytucyjnej powinności, będzie traktowany per non est i wykluczony z uczestnictwa w procedurze budżetowej. To rozwiązanie w skrajnym przypadku mogło co prawda prowadzić do wejścia w życie budżetu w brzmieniu projektu rządowego (co obecnie przewiduje art. 219 ust. 4) ale bez tworzenia zagrożenia dla bieżącego funkcjonowania państwa i jego stabilności politycznej. 

Jedenasty rozdział Konstytucji (Stany nadzwyczajne) określa, jakie rodzaje stanów nadzwyczajnych przewiduje polskie prawo oraz precyzuje ich status, wyznaczając przede wszystkim zakres ograniczeń praw i wolności, które w czasie stanu nadzwyczajnego mogą być wprowadzone (art. 233). Wśród rozstrzygnięć zawartych w omawianym rozdziale brakuje wyraźnego wskazania już w Konstytucji organu, który byłby administratorem stanu wojennego. Czy będzie to Rada Ministrów, czy Rada Ministrów obradująca pod przewodnictwem Prezydenta RP, czy wreszcie inny organ państwa specjalnie powołany w tym celu? Możliwości rozwiązań jest wiele, ale to wybrane winno być wyraźnie wskazane w Konstytucji. W przypadku przyjęcia ostatniej z wymienionych tu możliwości należałoby wyraźnie wskazać, że wszyscy członkowie takiego organu winni z mocy Konstytucji ponosić odpowiedzialność za swe działania przed Trybunałem Stanu.

Dwunasty rozdział Konstytucji (Zmiana Konstytucji) określa rygory proceduralne przewidziane w przypadku zmiany ustawy zasadniczej. Liczne obostrzenia przewidziane przez twórców Konstytucji sprawiają, że należy nową Konstytucję określić mianem Konstytucji „sztywnej”. Akceptując to założenie należy zastanowić się nad niektórymi rozwiązaniami szczegółowymi. W przypadku zmiany postanowień Konstytucji zawartych w Rozdziałach I-szym, II-gim oraz XII-tym można żądać przeprowadzenia referendum, które rozstrzygnie ostatecznie o przyjęciu proponowanych zmian, jeżeli za tymi zmianami opowie się w referendum większość głosujących (art. 235 ust. 6). Mając na uwadze rangę sprawy warto rozważyć myśl o przyjęciu założenia, że udział w referendum jest obowiązkiem każdego obywatela, a o przyjęciu proponowanej zmiany decyduje wola kwalifikowanej większości głosujących, bądź w przypadku niemożności realizacji takich rozwiązań, mając na uwadze wagę i rangę sprawy, po prostu z instytucji referendum zrezygnować. 

Lektura rozdziałów Konstytucji określająca status parlamentu, głowy państwa i rządu pozwala na poczynienie kilku bardziej ogólnych spostrzeżeń. Przede wszystkim twórcy Konstytucji stanęli na gruncie systemu rządów parlamentarnych. Obie izby stanowią prawo, decydują o budżecie państwa, zaś rząd, który nie może być powołany bez zgody jednej z izb ponosi odpowiedzialność parlamentarną przed Sejmem, a jego członkowie ponoszą odpowiedzialność konstytucyjną przed specjalnie powoływanym w tym celu przez parlament organem władzy sądowniczej. Równocześnie w stworzonych regulacjach ustrojowych można spostrzec wyraźnie rozwiązania typowe dla systemu rządów prezydenckich. Głowa państwa pochodzi z wyborów plebiscytarnych, a wśród jej rozległych kompetencji znajdują się uprawnienia mające charakter prerogatyw. Konkluzja, iż mamy w Polsce pod rząda ie ująć tak, a nie inaczej. Ten sposób myślenia dominował w pracy nad rozdziałem o wolnościach i prawach człowieka i obywatela czy rozdziałem o źródłach prawa, a także w kilku innych miejscach, jak na przykład tam, gdzie określono wysokość państwowego długu publicznego czy zasadę finansowania deficytu budżetowego. 

Na drugim miejscu warto wskazać niechęć do wykorzystania rodzimych rozwiązań ustrojowych z okresu międzywojennego jako już przestarzałych i nieadekwatnych do wymogów nowoczesnego państwa. Pryncypialnemu odrzuceniu rozwiązań Konstytucji Kwietniowej towarzyszyła rezygnacja z wglądu w postanowienia Noweli Sierpniowej. Równocześnie intensywnie poszukiwano właściwych dla II połowy XX wieku i nowoczesnych regulacji konstytucyjnych w ustawach zasadniczych czołowych państw Europy Zachodniej. Ten sposób działania prowadził do swoistego ahistoryzmu w pracy Komisji Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego. Zjawiska bardzo widocznego i bardzo szkodliwego, gdy uświadomimy sobie, że zasadnicze kontrowersje, które pojawiły się w pracy nad nową Konstytucją, były identyczne z tymi, które pojawiły się w pracy konstytucyjnej Sejmu Ustawodawczego od 1919 roku, na czele ze sporami o prezydenturę i istnienie Senatu, stosunki między państwem a Kościołem rzymskokatolickim czy wreszcie zakres praw obywateli w sferze socjalnej!

Podobnie jak w pracy Sejmu Ustawodawczego, uczestnicy debaty szukali idealnego modelu ustrojowego. U zarania II Rzeczypospolitej znaleziono do w Konstytucji ówczesnej Republiki Francuskiej, a ściślej w praktyce konstytucyjnej III Republiki. W dziele tworzenia konstytucji dla III Rzeczypospolitej ów model idealny najczęściej znajdowano - zarówno na prawym, jak i lewym skrzydle Komisji Konstytucyjnej – w konstytucji Republiki Federalnej Niemiec. Nie bacząc na zasadnicze różnice kulturowe (na czele z tymi, które określają funkcjonowanie systemu partyjnego i życia politycznego w obu państwach) czerpano zeń obficie, co najwyraźniej widać w regulacjach dotyczących procesu formowania gabinetu oraz wyrażanie przez Sejm wotum nieufności wobec rządu. Niestety czerpano nie zawsze konsekwentnie, czego dowodem porównanie rozwiązań zawartych w artykułach 158. i 159. U podstaw takiego rozumowania leżał błąd popełniony już wcześniej przez twórców innych konstytucji europejskich. Ów błąd w ujęciu prof. Jerzego Stębrowicza polega na wychodzeniu „z założenia, że za pomocą regulacji prawnej można przełamać trudności układów politycznych prowadzących do chwiejnych rządów i zmusić istniejące siły polityczne do podporządkowania się konstytucyjnej koncepcji”. 

Innym elementem pracy konstytucyjnej był znaczny wpływ na przyjmowane rozwiązania niektórych regulacji zawartych w konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z 1952 roku. Te poprzez rozwiązania konstytucyjne przyjęte w następstwie obrad Okrągłego Stołu weszły w obręb porządku konstytucyjnego państwa polskiego w okresie jego transformacji ustrojowej. Ich wpływ w pracach Komisji Konstytucyjnej ujawnił się głównie w przypadku unormowań dotyczących Sejmu i jego pozycji w stosunku do innych organów państwa. Przykładem może tu być przyjęcie założenia, że projekt ustawy staje się ustawą już pop przyjęciu go przez Sejm, przed przesłaniem uchwalonego aktu do Senatu (art. 121 ust. 2), że Sejm, a nie Rada Ministrów może rozwiązać organ kolegialny samorządu terytorialnego (art. 171 ust. 3) czy regulacje dotyczące systemu źródeł prawa. Te przeniesione na grunt rozwiązań konstytucji z 1952 roku byłyby znakomitym osiągnięciem ówczesnego konstytucjonalizmu i wyrazem socjalistycznej praworządności. 

W ostatecznym rozrachunku stworzono akt, w którym w obrębie ustroju jednego państwa połączono elementy trzech systemów rządów: parlamentarnego, prezydenckiego oraz kanclerskiego (ściślej parlamentarno-kanclerskiego). Podobnie jak przy rozwiązaniach Konstytucji Marcowej punkt ciężkości rozwiązań ustrojowych spoczął na Sejmie – jednej z izb władzy ustawodawczej, która uzyskała uprzywilejowaną pozycję wobec drugiej izby oraz dwóch pozostałych władz. To sprawia, że współpraca wszystkich władz i organów państwa, współpraca niezbędna dla jego sprawnego funkcjonowania może napotykać na dodatkowe, niezależne od politycznych uwarunkowań, i niepotrzebne trudności. Monteskiusz kreśląc swą wizję ustroju i opierając ją na zasadzie podziału i równowagi władz pisał wyraźnie o wymienionych przez siebie władzach, iż „wskutek koniecznego biegu rzeczy trzeba im iść naprzód, będą zmuszone iść zgodnie”.

Konstytucja z 17 marca 1921 r. przetrwała niecałe 4 lata, ale już wcześniej, przed majem 1926 roku, naruszono jej podstawowe regulacje. Stało się to przy okazji reform Władysława Grabskiego. Te wymagały wydania przez władzę wykonawczą aktów normatywnych o randze równej ustawie. Konstytucja Marcowa takiej możliwości nie przewidywała. Odpowiednie regulacje umożliwiające wydawanie takich aktów znalazły się dopiero w Noweli Sierpniowej w 1926 r. Jednak te akty normatywne niezbędne dla realizacji zamierzeń rządu Grabskiego zostały wydane. Z pożytkiem dla państwa i zgodnie z uchwalonymi wówczas ustawami, ale niezgodnie z ówczesną konstytucją. 

 Artykuł w skróconej wersji ukazał się w dzienniku „Rzeczpospolita” w 2000 roku.