Krzysztof Dzierżawski

ROZPRAWIĆ SIĘ Z HYDRĄ

„Gazeta Wyborcza” w numerze z 2 stycznia opublikowała rozmowę z profesorem Markiem Górą, której głównym tematem jest bezrobocie. Zgadzam się bez zastrzeżeń ze stwierdzeniem Profesora, że zasadniczą przyczyną niewystarczającej ilości miejsc pracy są wysokie pozapłacowe koszty pracy. Kilka kwestii wymaga jednak uściślenia

1.Marek Góra powiada, że „bardzo wysokie bezrobocie nie pojawiło się wczoraj, lecz trwa od początku dekady”, a później dodaje, iż „o wiele łatwiej zapobiegać wzrostowi bezrobocia, niż potem je obniżać. U nas bezrobocie od razu poszybowało wysoko …” Zapewne skrótowość wypowiedzi sprawiła, że nie jest ona precyzyjna. Bezrobocie istotnie poszybowało wysoko na początku dekady i w I-szym kwartale 1994 osiągnęło poziom 16,1%. Było bardzo wysokie. Ale od tamtej pory poczęło się zmniejszać i w połowie roku 1998 wynosiło już tylko 9,6%. Niestety, od IV kwartału1998 roku znowu zaczęło szybować i poszybowało jeszcze wyżej niż na początku dekady. Istotne jest to, że zjawiska zachodzące na rynku pracy na początku dekady miały złożoną naturę. Z jednej strony obserwowaliśmy gwałtowny upadek tradycyjnej gospodarki socjalistycznej; upadek nieuchronny, związany z jej nonsensowną, urągającą zdrowemu rozsądkowi strukturą. Efektem tego upadku była, rzecz jasna, utrata dotychczasowych miejsc pracy i, także gwałtowny, wzrost odsetka bezrobotnych. To bezrobocie nazwać można „transformacyjnym” czy „restrukturyzacyjnym”. Ale, z drugiej strony, upadek tamtej gospodarki uwalniał zasoby wcześniej przez nią trwonione – w tym także zasoby pracy. Równolegle przebiegał proces tworzenia się od podstaw gospodarki nowej, respektującej reguły rynku; gospodarki racjonalnej i karmiącej się wolnością. Ta gospodarka tworzyła – w iście imponującym tempie – nowe miejsca pracy. Tak więc, w okresie 1990-1994 przebiegały obok siebie dwa całkowicie różne procesy. Stara gospodarka traciła miejsca pracy – w roku 1990 1,6 miliona; w 91 – 1,6; w 92 – 1,2; w 93 – 0,8 i w 94 – 0,4 miliona. Gospodarka nowa stworzyła w tym czasie odpowiednio: 0,8; 1,0; 0,85; 0,65 miliona nowych miejsc pracy. Otóż bez uwzględnienia tej dwoistości każda analiza zawieść musi na manowce. Ważne tu będą dwa spostrzeżenia: proces „transformacyjnej” utraty miejsc pracy zakończył się około roku 1994 i od tego czasu mamy do czynienia z naturalną restrukturyzacją, jakiej podlega każda żywa gospodarka reagująca na zmiany techniki i technologii; sektor małych przedsiębiorstw utracił zaś zdolność kreowania miejsc pracy, tak wspaniale rozkwitającą w pierwszej połowie dekady. O ile więc bezrobocie z początku dekady złożyć trzeba na karb rewolucyjnej  zmiany porządku gospodarczego, jaki się tutaj dokonał w latach 1989 – 1990, o tyle bezrobocie współczesne wynika z tragicznej niezdolności do wykorzystania twórczej energii tkwiącej w polskim społeczeństwie. Dzieje się tak – jak podkreśla prof. Marek Góra – wskutek obciążenia pracy bardzo wysokimi kosztami pozapłacowej natury. „Klin podatkowy zabija miejsca pracy” – powiada dobitnie. Dodajmy, że „klin podatkowy” szczególnie jest zabójczy dla małych firm, w których strukturze kosztów koszty pracy są składnikiem dominującym

2.Aczkolwiek Marek Góra przyczyn bezrobocia upatruje w wygórowanych kosztach pracy, to naprawdę skuteczne remedium na tę plagę stanowić ma wedle niego edukacja: „Metodą naprawdę skuteczną, dającą gwarancję trwałego sukcesu jest edukacja …” – czytamy w wywiadzie. Nie mam nic przeciwko edukacji, wprost przeciwnie, uważam, że poszerza ona możliwości jednostek i całej gospodarki. Nie ma jednak żadnych wiarygodnych danych, pozwalających twierdzić, że wykształcenie samo przez się rozwiązuje problem bezrobocia. Więcej, nie ma dowodów, że wykształcenie (lub jego brak) w jakikolwiek sposób wpływa na istnienie i poziom bezrobocia. Bezrobocie w zachodniej Europie lat 60-tych było ujemne – gospodarki Francji i Niemiec dawały zatrudnienie milionom imigrantów z Hiszpanii, Portugalii, Turcji i Jugosławii. Czterdzieści lat później – przy niewątpliwym i spektakularnym wzroście poziomu wykształcenia – bezrobocie jest wysokie i stanowi poważny problem społeczny. Trzeba podnosić poziom edukacji, co do tego nikt nie ma wątpliwości. Najlepszym tego dowodem żywiołowy rozwój komercyjnych form kształcenia. Biznes edukacyjny kwitnie, ponieważ ludzie wiążą swoje szanse w życiu z wykształceniem właśnie i gotowi są płacić za nie niemałe pieniądze. Tym bardziej nie można ich łudzić nadzieją, że skończenie szkoły zapewni im pracę w przyszłości. Im silniejsza nadzieja, tym boleśniejsze rozczarowanie.

3.Częściową poprawę na rynku pracy miałaby – czytamy – przynieść modernizacja jego obsługi. „Urzędy [pracy] aktywne, wręcz agresywne w poszukiwaniu miejsc pracy, mogą zmniejszyć bezrobocie w Polsce nawet o kilka procent.” Wynikałoby z tej wypowiedzi, że istnieje u nas około miliona miejsc pracy, których nie udaje się znaleźć bezrobotnym. Można to złożyć na karb niedostatecznego poziomu edukacji lub po prostu nieumiejętność poszukiwania pracy. Ale jest przecież druga strona – przedsiębiorcy, którzy bezskutecznie oczekują na pracowników, z rozpaczą obserwując straszące pustką stanowiska pracy. W pewnym sensie prof. Góra ma rację: stanowiska pracy istnieją, ale istnieją niejako potencjalnie. Są, ale pozostają nieczynne. Pracodawca nie czeka na pracownika, ponieważ dopiero co go zwolnił. Zwolnił go zaś dlatego, że nie mógł podołać ciężarom fiskalnym związanym z zatrudnieniem. To nie niedostatek agresji wśród urzędników (czasami można odnieść wrażenie, że czego jak czego, ale agresji wcale im nie brakuje), ale „wysokie pozapłacowe koszty pracy” skazują ludzi na bezrobocie4.Całkowicie niezrozumiały jest pesymizm profesora co do perspektyw likwidacji bezrobocia. Na pytanie o możliwość obniżenia kosztów pracy odpowiada, że „to niezwykle trudne, ale możliwe. ... To efekt rozłożony na lata.”  Na lata?! Czy można czekać latami, gdy 40 procent młodzieży, także młodzieży wykształconej, nie może znaleźć pracy? Każdy rok dla tych ludzi to bezpowrotnie stracone szanse. Czas płynie tylko w jedną stronę. To nie jest tylko kwestia ekonomiczna. To także problem stanu ducha społeczeństwa. Długotrwałe bezrobocie rodzi postawy rezygnacji, zniechęcenia, rozpaczy wreszcie. Pod żadnym pozorem nie można godzić się na tolerowanie tej sytuacji. Jeśli „klin podatkowy zabija miejsca pracy”, to trzeba go wybić bez zwłoki. Jednym uderzeniem. Natychmiast. Ma stuprocentową rację Marek Góra, gdy mówi, że to zadanie trudne, wymagające „odwagi naruszenia wielu schematów i tematów tabu”. Bezrobocie można w Polsce pokonać. Potrzeba tylko odwagi myśli. Nic więcej. Tak wiele.

Krzysztof Dzierżawski, Centrum im. Adama Smitha